नेपाली युवाहरू र विद्यार्थीहरूको आन्दोलनले सुरुमा एक ऐतिहासिक पहलको आभास दिलायो, तर केही घण्टामै यसको अराजक, बर्बर र दिशाहीन स्वरूप देखा पर्न थाल्यो। अतीतका १५० वर्षमा यहाँ अनेकौं आन्दोलनहरू भए, धेरैले बलिदान दिए, तर सामन्तवादको जकडबाट जनता मुक्त हुन सकेनन्। २०५२ फागुन १ देखि माओवादी नेतृत्वमा सुरु भएको जन- युद्द्को जग्मा २०६२/२०६३ को जनाआन्दोलन ले राजतन्त्र उखालिदियो । करिब २३९ वर्ष पुरानो राजतन्त्र हटेर गणतन्त्र आयो। त्यो एक क्रान्ति थियो—सफल क्रान्ति। तर त्यसबेलादेखि नै राष्ट्रिय–अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिकृयावादी र प्रतिक्रमणकारी शक्तिहरू सक्रिय भए।
नेपालमा माओवादी आन्दोलनको सफलता र वामपन्थी लहरले अमेरिकालाई सबभन्दा धेरै त्रसित बनायो। छिमेकी चीन नहुँदो हो र नेपाल कुनै लाटिन अमेरिकी मुलुक भएको भए, उसले आफ्ना सैनिक धेरै अघिनै उतार्थ्यो। उसले चाहेको थियो नेपाललाई पनि इन्डोनेसियाको अवस्थामा पुर्‍याउन, तर सकेन। त्यसैले धैर्यपूर्वक उपयुक्त समयको पर्खाइ गर्‍यो। २०६२/६३ पछि बितेका १७ वर्षमा सत्ताको शिखरमा पुगेका नेताहरूको आचरण, भ्रष्टाचार र जनताका आधारभूत मागप्रति गरेको उपेक्षाले नेताहरू र जनताबीचको दूरी यति बढायो कि अब त्यो दूरी कम गर्न असम्भव भय झैँ लाग्छ। केपी ओली हुन् वा शेरबहादुर देउबा दुवैमा को बढी भ्रष्ट भन्ने ठम्याउन गाह्रो छ, तर प्रचण्डको नाम यस पंक्तिमा पर्नु भनेको अत्यन्तै दुखद हो। तर प्रचण्ड त एक विचारधारामा अडिएका कम्युनिष्ट नेता हुन भन्ने नेपाली जनताको बुझाइ थियो र छ पनि । उनको नामसँग “भ्रष्ट” शब्द जोडिनु, अरू दुवैको भ्रष्टाचारभन्दा कैयौँ गुणा बढी गम्भीर प्रश्न खाडा हुन्छ।
राजतन्त्रको अन्त्यसँगै सबैभन्दा बढी असहज अमेरिका लाइ भयो। सन २००३ फेब्रुअरी २८ मा वाशिङटनमा अमेरिकी उप सहायक विदेश मन्त्री डोनाल्ड क्याम्पले भनेका थिए—यदि नेपालमा माओवादी सफल भए भने यसले अमेरिकाको राष्ट्रिय हितमा चोट पुर्‍याउँछ। उनले नेपालको स्थितिमा अमेरिका ‘हरेक दिन’ नजर राखिरहेको छ पनि भनेका थिए। त्यो बेलामा जनयुद्ध चलिरहेको थियो। दक्षिण एशियामा भारतको सहयोग बिना अमेरिकाले आफ्नो प्रभुत्व जमाउन सक्दैन र भारत सधैँ राजतन्त्रको पक्षमा रह्यो। नेपालको सन्दर्भमा दुई स्तम्भको सिद्धान्त—एक राजतन्त्र र अर्को राजनीतिक दल—लाई स्थायित्वको आधार ठानिन्थ्यो। तर, यी सबैका बाबजुद नेपालमा माओवादी आन्दोलन प्रचण्डको नेतृत्वमा र उनकै नेतृत्वमा जनमुक्ति सेनाले राजा ज्ञानेन्द्रको नेतृत्वमा रहेको शाही नेपाली सेनालाई चौतर्फिबाट हरायो र राजधानी काठमाडौं चारैतिर घेर्‍यो। त्यस पछि अमेरिका मौन बस्न बाध्य भयो।
त्यसपछि अमेरिकाले नेपाली सेनाभित्र घुसपैठ गर्न सुरु गर्‍यो र गणतन्त्र आएकोपछि यो प्रक्रियाले गति पायो। अघिदेखि भारत र नेपालबीच सेनात्मक सम्बन्ध रहेको मानिन्थ्यो र त्यो केहि हद सम्म सत्य पनि थियो। तर अमेरिकाको प्रवेशप्रति आम रूपमा ध्यान दिइएन। जन-युद्द्का सर्वोच्व नेता तथा गणतन्त्रका नायक भनियका प्रचण्डलाई यसबारे थाहा थियो या थाहा थिएन वा थाहा हुंदा पनि उहांले यसलाई सामान्य ठान्नु भयो । यो उहांलाइ नै थाह होला त्यो उहांको बिषय रह्यो | एक अपुष्ट जानकारीअनुसार नेपाली सेनाका २०० भन्दा बढी अधिकारीहरू अमेरिका को –प्रभावमा छन् र यो क्रम लामो समयदेखि चल्दै आएको छ भन्ने पनि छ |
सोशल मिडिया प्रतिबन्धलाई बहाना बनाएर सुरु भएको जिन -जेड आन्दोलन’ युवाहरूका वास्तविक मागलाई लिएर देखापरेको थियो र पहिलो नजरमा स्वतःस्फूर्त झैँ लाग्थ्यो। तर त्यो स्वतःस्फूर्त थिएन, बरु योजनाबद्ध र व्यवस्थित थियो। युवाहरूका वास्तविक गुनासोहरूलाई आफ्नो पक्षमा प्रयोग गर्ने शक्तिहरू पर्दा पछाडिबाट सञ्चालन गरिरहेका थिए र अमेरिका गणतन्त्र, लोकतन्त्र र वामपन्थविरोधी आफ्नो एजेन्डा लागू गर्न प्रतिक्रान्तिको तयारी गर्दै मैदानमा उत्रिसकेको थियो। मलाई आन्दोलनको दोस्रो दिनमै यसको आभास भयो, जब समाचार आयो कि सेनाप्रमुखले प्रधानमन्त्री केपी ओलीलाई राजीनामा दिन भनेका छन्। यसअघि नेपालमा कहिल्यै पनि सेनाप्रमुखले निर्वाचित प्रधानमन्त्रीलाई आदेश दिने आँट गरेको थिएन। आन्दोलनकारीहरूले जति ठूलो मात्रामा सरकारी सम्पत्ति नष्ट गरे, त्यसले पनि देश र जनताप्रति उनीहरूको प्रतिबद्धता कस्तो थियो भन्ने देखायो र हामि स्पष्ट देख्न पनि सक्छौ |
यो आन्दोलन कसले सञ्चालन गर्‍यो भन्ने कुरा विस्तारै बाहिर आउँदैछ। मुख्य पात्रहरूमा छन्—काठमाडौं महानगर प्रमुख बालेन्द्र (बालेन) शाह र ‘हामी नेपाल’ नामक एनजीओका सञ्चालक सुदन गुरुङ। २०२३ मा टाइम पत्रिकाले चयन गरेका १०० व्यक्तिहरूमध्ये बालेन शाह पनि परेका थिए। सुदन गुरुङको ‘हामी नेपाल’ एनजीओलाई केही अमेरिकी कम्पनीहरूले करोडौँ रुपैयाँको आर्थिक सहयोग दिएका छन्। भन्ने पनि चर्चामा आउने गरेको पाइन्छ |
अहिले नै नेपाल कुन दिशामा जानेछ भन्ने कुरा भन्न हतार हुनेछ। तर यसमा कुनै शंका छैन कि नेपाल आफ्नो इतिहासको सबैभन्दा भीषण मोडबाट गुज्रिरहेको छ। दुई दिनको पागलपनपछि अब नेपालका सचेत वर्ग पनि आत्ममन्थन गर्दैछन्—यो सबै कसरी भयो !
त्यसैले देशको आजको सबै भन्दा ठूलो आवश्यकता भनेको अत्यन्त सजग र सतर्क रहनु पर्ने देखिन्छ | त्यस कारणले बिभिन्न आन्दोलनहरुबाट प्राप्त भएका उपलब्धी हरुको रक्षा गर्दै देश को संकटलाई निकास दिन नेपालका कम्युनिष्ट पार्टीहरु बिच धुर्बिकरण , एकताका साथ नयाँ कम्युनिष्ट (केन्द्र )निर्माण गर्दै राष्ट्र, राष्ट्रियता , राष्ट्रिय स्वाधिनता र समाजवादी नेपाल निर्माण कार्यमा जुटन पर्ने आजको महत्वपुर्ण आवश्यकता छ भन्ने कुरा स्पष्ट देखिएको छ |