नेपालको राजनीतिक इतिहासमा नेपाली कांग्रेस केवल एक दल होइन लोकतन्त्रको पर्यायको रूपमा चिनिन्छ । यही पार्टीले मुलुकमा बहुदल, अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता र संवैधानिक शासन प्रणालीको बीज रोपेको थियो । तर आज यही कांग्रेस आफ्नै विचार र अस्तित्वको दोभानमा उभिएको छ । संस्थापकहरूले कल्पना गरेको ‘उदार लोकतान्त्रिक कांग्रेस’ र आजको सत्ता केन्द्रित कांग्रेसबीचको दूरी यति बढिसकेको छ कि पुराना नेताहरू समेत भन्न थालेका छन् “अब कांग्रेस विचार होइन, अस्तित्वको लडाइँ लड्दैछ ।” यो कथन कुनै भावनात्मक विस्फोट होइन पार्टीभित्रको वास्तविकता हो ।

सदस्य नविकरणदेखि महाधिवेशन तयारीसम्मका सबै गतिविधिले पार्टीभित्र गहिरो असन्तुलन र असन्तोष उजागर गरिदिएका छन् । संगठनका आधारभूत तहहरू कमजोर बनेका छन् र विचारभन्दा सञ्जाल, योग्यता भन्दा हैसियतले मूल्यांकन हुने अवस्था बनेको छ । धेरै जिल्लामा सदस्यता वितरण ‘राजनीतिक ठेक्का प्रणाली’ जस्तो देखिन थालेको छ । यही कारण पार्टीको मुल मर्म नै अब वैचारिक आन्दोलन होइनसत्ताको समीकरणमा सीमित भएको छ । यस्तो निराश अवस्थाबीच पार्टीभित्र उदाएको ‘एक आन्दोलन’ भने नयाँ आशाको संकेत हो । यो केवल नेताविरुद्धको असन्तोष होइन संस्थागत पुनर्जागरणको आह्वान हो । युवातहले देउवा युगको अन्त्य र वैचारिक पुनःस्थापना माग गरेका छन् । उनीहरूको आवाज स्पष्ट छ “हामी व्यक्ति होइन, विचारका लागि कांग्रेसमा छौं ।” यही चेतनाले पुरानो संरचना हल्लाउन थालेको छ ।

तर पार्टीको शीर्ष तहमा त्यही पुरानो नेतृत्व अझै अडिएको छ । सभापति शेरबहादुर देउवाको दीर्घ नेतृत्वले कांग्रेसलाई केही हदसम्म स्थायित्व त दिएको छ तर अब त्यसले ऊर्जा गुमाइसकेको आभास पार्टीभित्र र बाहिर दुबै ठाउँमा छ । उनको कार्यशैली सत्ता र सञ्जालमा केन्द्रित रहँदा संगठन र विचारको पुनर्निर्माण उपेक्षित रह्यो । परिणामस्वरूप, पार्टीभित्र अहिले उत्तराधिकारीबारे खुला बहस सुरु भएको छ ।

देउवा समर्थकहरूले उनलाई ‘अनुभव र एकताको प्रतीक’को रूपमा चित्रण गर्छन् तर युवातहले उनलाई परिवर्तनको अवरोधका रूपमा हेर्छन् । गगन थापा, विश्वप्रकाश शर्मा र धनराज गुरुङ जस्ता युवानायकहरू निरन्तर नेतृत्व हस्तान्तरणको माग गर्दै आएका छन् । तर उनीहरूको स्वर अझै एकीकृत आन्दोलनमा परिणत हुन सकेको छैन । यही कारण परिवर्तनको लहर आधा बाटोमै अड्किएको छ ।

यसबीचमा पार्टीभित्र अर्को बहस चर्किएको छ । विशेष महाधिवेशन गर्ने कि नियमित महाधिवेशन पर्खने । गगन विश्वप्रकाश समूहको तर्क छ “अहिले पार्टीले नेतृत्व हस्तान्तरण र संगठन पुनर्संरचनाको तत्काल निर्णय लिनुपर्छ । नियमित प्रक्रियाले समस्याको समाधान गर्दैन ।” तर कार्यवाहक सभापति पूर्णबहादुर खड्काको दृष्टिकोण फरक छ । उनका अनुसार “पार्टीलाई अहिले स्थायित्व चाहिएको छ हतारको निर्णयले संकट झन् गहिरिन्छ ।” देउवा समूह पनि यही धारणामा अडिग छ । तर युवातहको धैर्य अब अन्तिम चरणमा पुगेको छ । उनीहरूको भनाइ छ “देउवा युगले अब कुनै नयाँ बाटो देखाउने छैन कांग्रेसले नयाँ नक्सा बनाउन चाहन्छ भने त्यो नक्सा नयाँ पुस्ताले कोर्नुपर्नेछ ।”

महामन्त्रीहरूका असन्तुष्टि अब केवल मतभेद होइन नीतिगत द्वन्द्वका रूपमा देखा पर्न थालेका छन् । गगन थापा र विश्वप्रकाश शर्माले पार्टीको निर्णय प्रक्रिया पारदर्शी नभएको खुलेर आलोचना गरेका छन् । केन्द्रीय बैठकहरू औपचारिकतामा सीमित छन् नीतिगत बहस हराएको छ । निर्णयहरू केही व्यक्तिहरूको सहमति निर्देशनमा सीमित छन् । यही कारण पार्टीभित्र ‘निर्देशनको लोकतन्त्र’ चलेको आरोप लाग्न थालेको छ । गगन थापाको भनाइ यस संकटको सार झल्काउँछ “लोकतन्त्रको मर्म बुझाउने पार्टी आफ्नै भित्रको लोकतन्त्रमा पराजित छ ।”

त्यहीबीच कार्यवाहक सभापति पूर्णबहादुर खड्का अत्यन्त कठिन भूमिकामा छन् । एकातिर देउवा समूहको निरन्तरता चाहना अर्कोतिर युवातहको परिवर्तनको दबाब यी दुईबीच सन्तुलन कायम राख्न उनी संघर्षरत छन् । उनी आफैं पनि सभापतिको सम्भावनाबारे सोचिरहेका छन् तर यही द्विविधाले उनको भूमिकालाई असमञ्जस बनाएको छ । यस राजनीतिक अराजकतालाई तोड्ने एउटा प्रयासको रूपमा पार्टी भित्र आन्दोलन उदाएको छ । यसको मर्म केवल नेताविरोध होइन नयाँ राजनीतिक संस्कृतिको माग हो । यसले तीन स्पष्ट सन्देश दिएको छ । पार्टीले विचारमा फर्कनुपर्छ, निर्णय प्रक्रिया पारदर्शी हुनुपर्छ र नेतृत्व हस्तान्तरण व्यवहारिक हुनुपर्छ ।

युवाहरूले कांग्रेसको पुरानो ‘उदार समाजवाद’लाई आधुनिक व्याख्यामा पुनः परिभाषित गर्न खोजिरहेका छन् । उनीहरूको दृष्टिकोणमा आर्थिक उदारीकरणसँगै सामाजिक न्याय, समावेशी शासन र अवसरको समान वितरण हुनुपर्छ । यही वैचारिक पुनरुत्थान कांग्रेसको नयाँ पहिचान बन्न सक्ने सम्भावना देखिएको छ । तर संगठनात्मक दृष्टिले कांग्रेसको सामाजिक आधार कमजोर बन्दै गएको छ । परम्परागत मतदाता वर्ग, शिक्षक, व्यापारी, साना व्यवसायी र मध्यम वर्ग पार्टीबाट टाढा जाँदैछन् । पछिल्ला स्थानीय चुनाव परिणामहरूले यसलाई प्रमाणित गरेका छन् । आफ्नै गढ ठानिएका क्षेत्रमा समेत पराजय भोग्नु संगठनात्मक क्षय मात्र होइन जनविश्वास गुमाउनु पनि हो ।