अवको विकल्प वैज्ञानिक समाजवाद
नेपालको सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक विकासको इतिहासलाई अवलोकन गर्दा एउटा स्पष्ट र गहिरो समस्या देखिन्छ — त्यो हो दलाल पुँजीवादको प्रभाव र विस्तार। हाम्रो देशले विगत दशकीय समयमा लोकतान्त्रिक व्यवस्था स्थापना गरेको, बजार अर्थतन्त्रलाई स्वीकार गरेको भए तापनि राष्ट्रिय उत्पादन र समृद्धिमा अपेक्षित प्रगति गर्न सकेको छैन। यसको प्रमुख कारण हाम्रो अर्थतन्त्रमा दलाल पुँजीवादको प्रभुत्व हो।
दलाल पुँजीवाद भन्नाले त्यस्तो आर्थिक र राजनीतिक प्रणालीलाई जनाउँछ जसमा राष्ट्रिय उत्पादन र औद्योगिक विकास भन्दा आयात, ठेक्का, दलाली, विदेशी सहायता र ऋणमा निर्भरता बढी हुन्छ। यस प्रणालीमा एक सानो आर्थिक–राजनीतिक दलाल वर्गले देशका स्रोत र श्रमलाई विदेशी र ठूलो पूँजीको हितमा व्यावसायिक बनाएको छ। फलस्वरूप, नेपाली अर्थतन्त्र उत्पादनमुखी हुन सकेको छैन, राष्ट्रिय सम्पदा सिमित वर्गको नियन्त्रणमा सीमित छ, र राष्ट्रिय स्वाधीनता र समृद्धि प्राप्तिका मार्ग अवरुद्ध छन्।
नेपालमा दलाल पुँजीवादको विकास सन् १९५० पछि राजनीतिक परिवर्तनसँगै शुरु भयो। तत्कालीन सरकारले विदेशी सहयोग र ऋणका भरमा विकास परियोजनाहरू अघि बढाए। तथापि, यी परियोजनाहरूको व्यवस्थापन र लगानीमा दलाल वर्गको प्रभाव बढ्दै गयो जसले ठेक्का र कमिशनमार्फत सरकारी धनलाई निजी नाफामा परिणत गर्यो। यसले स्वदेशी उत्पादन प्रणाली कमजोर पारेको छ।
१९९० को दशकमा बहुदलीय प्रणाली र उदारीकरणका नाममा लागू भएका नीतिहरूले दलाल पुँजीवादलाई अझ सशक्त बनायो। निजीकरण, बजारमूलक नीति र बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरूलाई प्रोत्साहनले नेपाललाई विदेशी पूँजी र वस्तु आयातमा पूर्ण निर्भर बनायो। नेपालको औद्योगिक क्षेत्र कमजोर रह्यो, कृषि उत्पादन घट्यो र श्रमिक वर्ग वैदेशिक रोजगारको लागि पलायन हुन थाल्यो।
यस आर्थिक संरचनाले निम्न समस्याहरू सिर्जना गरेको छ — राष्ट्रिय आयको ठूलो भाग विदेशी ऋण चुक्ता गर्न जान्छ, राष्ट्रिय उत्पादन क्षीण हुन्छ, रोजगारी अभाव हुन्छ, असमानता बढ्छ, र राजनीतिक भ्रष्टाचारको अन्त्य हुँदैन। यही कारणले गर्दा राष्ट्रिय हितमा नलग्ने दलाल पुँजीवादले नेपाली जनताको वास्तविक विकासलाई रोकेको छ।
यसै सन्दर्भमा, दलाल पुँजीवादको विकल्पको रूपमा वैज्ञानिक समाजवादको महत्त्व अपरिहार्य हुन्छ। वैज्ञानिक समाजवादले उत्पादनका साधनहरू श्रमिक वर्गको सामूहिक स्वामित्वमा राखेर उत्पादन–वितरणलाई योजना–आधारित बनाउँछ। यसले आर्थिक स्वतन्त्रता, सामाजिक समानता र राष्ट्रिय विकासको मार्ग प्रशस्त गर्दछ।
वैज्ञानिक समाजवादले नेपालको राष्ट्रिय स्रोत र श्रमशक्तिलाई देशभित्रै प्रयोग गरी आत्मनिर्भर अर्थतन्त्र निर्माण गर्न सक्ने क्षमता राख्छ। यसले वैदेशिक ऋण र विदेशी निर्भरता घटाउने मात्र होइन, रोजगार सिर्जना, सामाजिक न्याय र समृद्धि पनि सुनिश्चित गर्दछ।
नेपालको आर्थिक संरचना
नेपालको अर्थतन्त्र मुख्य रूपमा कृषि, सेवा र उद्योग क्षेत्रमा आधारित छ। यद्यपि विगत केही दशकदेखि सेवा क्षेत्रले अर्थतन्त्रमा सबैभन्दा ठूलो योगदान गर्दै आएको छ, कृषिमा आधारित जनसंख्याको ठूलो भाग अझै पनि परम्परागत प्रणालीमा निर्भर छ।
क. कृषि क्षेत्र
कृषि नेपालको अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड हो। करिब ६०% नेपाली जनसंख्या कृषि क्षेत्रमा संलग्न छ।
कुल राष्ट्रिय आय (GDP) मा कृषि क्षेत्रको योगदान लगभग २७% छ, जुन निरन्तर घट्दो छ।
अधिकांश कृषक परम्परागत र सानोतिनो खेतीपातीमा आधारित छन्, जसले उत्पादनशीलता र आयात प्रतिस्थापनमा चुनौती पुर्याउँछ।
मौसममा निर्भरता, सिचाई अभाव र प्रविधि कमीले कृषिको समृद्धि बाधित गरेको छ।
ख. उद्योग क्षेत्र
नेपालमा औद्योगिक उत्पादन GDP को लगभग १३% अंश ओगटेको छ।
उद्योगहरू मुख्यतया साना र मध्यम आकारका छन्, जसमा कपडा, खाद्य प्रशोधन, सिमेन्ट, हातको काम आदि पर्दछन्।
औद्योगिक विकासमा पूँजी, प्रविधि र पूर्वाधारको अभाव मुख्य बाधा हो।
लगानीको अधिकांश भाग आयातमा खर्च हुन पुग्ने कारण राष्ट्रिय उत्पादन सिमित छ।
ग. सेवा क्षेत्र
सेवा क्षेत्र अर्थतन्त्रको सबैभन्दा ठूलो अंश — करिब ५५% भन्दा बढी योगदान गर्दैछ।
पर्यटन, बैंकिङ, वित्त, बिमा, र दूरसञ्चार प्रमुख सेवा क्षेत्र हुन्।
वैदेशिक रोजगारीबाट आउने रकमले पनि सेवा क्षेत्रलाई आर्थिक रूपमा सुदृढ बनाएको छ।
घ. वैदेशिक व्यापार र निर्भरता
नेपालको आयात निर्यात अनुपात निकै असन्तुलित छ; आयात निरन्तर बढ्दो छ भने निर्यात सीमित।
वार्षिक व्यापार घाटा करिब १६ खर्ब रुपैयाँभन्दा बढी पुगेको छ।
प्रमुख आयात वस्तुमा पेट्रोलियम पदार्थ, मेसिनरी, खाद्य वस्तु, इलेक्ट्रोनिक्स पर्दछन्।
निर्यात मुख्यतया कृषि वस्तु, हस्तकला, र सीमित उद्योग उत्पादनहरू हुन्।
ङ. वैदेशिक रोजगार र रेमिट्यान्स
करिब ४० लाख नेपाली वैदेशिक रोजगारमा छन्, जसले राष्ट्रको अर्थतन्त्रमा ठूलो हिस्सा— करिब ३५% GDP बराबर— रेमिट्यान्स मार्फत पुर्याउँछन्।
यो रकम देशको उपभोग बढाउने मुख्य स्रोत हो तर दीर्घकालीन उत्पादन र विकासमा सीमित योगदान पुर्याउँछ।
च. आर्थिक चुनौतीहरू
उच्च व्यापार घाटा र ऋणभार: निरन्तर बढ्दो व्यापार घाटा विदेशी ऋणमा निर्भरता बढाउँछ।
उत्पादन प्रणाली कमजोर: घरेलु उद्योग र कृषि उत्पादन प्रतिस्पर्धी हुन सकेका छैनन्।
रोजगारी अभाव: उत्पादन क्षेत्रमा रोजगारीको अवसर सीमित, जसले वैदेशिक रोजगार र पलायन बढाउँछ।
अविकसित पूर्वाधार: ऊर्जा, यातायात, सञ्चारमा पूर्वाधार अभाव।
भ्रष्टाचार र प्रशासनिक कमजोरी: आर्थिक नीति कार्यान्वयनमा प्रभावकारिता कम।
छ. सम्भावना र अवसरहरू
जलविद्युत् स्रोत: ८३,००० मेगावाटसम्म सम्भावना, जसले अर्थतन्त्रको क्रान्ति ल्याउन सक्छ।
पर्यटन क्षेत्र: सांस्कृतिक, धार्मिक र प्राकृतिक सम्पदाले ठूलो सम्भावना।
खनिज स्रोत: फलाम, तामा, सुन र लिथियम जस्ता बहुमूल्य खनिज।
उद्यमशीलता र युवा जनसंख्या: युवा शक्ति र नवीन प्रविधि प्रयोग गरी आर्थिक विकास।
नेपालको आर्थिक संरचना यस्तो छ जहाँ कृषिमा आधारित ठूलो जनसंख्या छ तर सेवा क्षेत्रले अर्थतन्त्रलाई अघि बढाइरहेको छ। औद्योगिक विकास अझै पनि पिछडिएको छ। वैदेशिक निर्भरता र उत्पादनको कमजोरी आर्थिक स्थिरतामा चुनौती हुन्। वैज्ञानिक समाजवाद लागू गरी राष्ट्रिय उत्पादन र स्वावलम्बनमा जोड दिँदा मात्र आर्थिक संरचनामा समृद्धि सम्भव छ।
दलाल पूँजीवाद के हो?
दलाल पूँजीवाद भनेको यस्तो आर्थिक व्यवस्था हो जहाँ सानो दलाल वर्गले उत्पादन विकास नगरी आयात, ठेक्का, कमिशन र दलालीमार्फत देशको स्रोत र बजारलाई विदेशी पूँजीसँग जोड्छ।
यसमा राष्ट्रिय उद्योग कमजोर हुन्छ र विदेशी वस्तु तथा पूँजीमा निर्भरता बढ्छ। दलाल वर्ग र राजनीतिक सत्ता बीचको भ्रष्टाचारले जनताको हित विपरीत काम गर्छ।
नेपालमा यो प्रणालीले उत्पादन घटाएर वैदेशिक रोजगार र आयात बढाएको छ।
दलाल पुँजीवादको स्वरूप र कारण —
नेपालमा दलाल पुँजीवादको विकास मुख्यतः १९५० पछि राजनीतिक परिवर्तनसँगै सुरु भयो। त्यो समय विदेशी सहायता र विकास परियोजनाहरूले बढी ध्यान पायो। तर, यी आर्थिक क्रियाकलापमा दलाल वर्गले ठेक्का, कमिशन र दलाली गरेर आफ्नो प्रभाव जमायो।
१९९० पछि उदारीकरण र बहुदलीय व्यवस्थाको स्वीकारोक्तिले निजीकरण बढायो। तर उत्पादनभन्दा व्यापार र आयातमा केन्द्रित दलाल पूँजीवाद सशक्त भयो।
दलाल पुँजीवादका संरचनात्मक विशेषता
- आयात–मुखी अर्थतन्त्र
देशको उत्पादन कमजोर भएर विदेशी वस्तु आयातमा निर्भरता हुन्छ। - ठेक्का र कमिशन आधारित व्यापार
सरकारी ठेक्का र परियोजनामा दलाल वर्गले कमिशनमार्फत आम्दानी गर्छ। - राजनीतिक–आर्थिक गठजोड
दलाल वर्ग र राजनीतिज्ञबीच भ्रष्टाचार र सन्धि हुन्छ। - विदेशी पूँजी र बहुराष्ट्रिय कम्पनीसँग निकटता
राष्ट्रिय नीति विदेशी लगानीकर्ताको हितमा निर्धारण हुन्छ। - श्रमिक वर्गको शोषण
श्रमिको अधिकार कमजोर र उत्पादन प्रक्रिया उपेक्षित हुन्छ।
दलाल वर्गको भूमिका
दलाल वर्गले नेपालको आर्थिक र राजनीतिक व्यवस्थामा प्रमुख भूमिका खेल्छ। उनीहरूले:
सरकारी ठेक्का, योजना र अनुदानमा पहुँच राखेर आफ्नो व्यक्तिगत लाभ सुनिश्चित गर्छन्।
उत्पादन र उद्योग विकासभन्दा दलाली र ठेक्का मार्फत धन आर्जन गर्छन्।
राजनीतिक नेताहरू सँग गठबन्धन गरी भ्रष्टाचारलाई बलियो बनाउँछन्।
राष्ट्रिय स्रोत र श्रमशक्तिलाई विदेशी पूँजीको हितमा प्रयोग गराउँछन्।
जनताको वास्तविक विकास र सामाजिक न्यायलाई कमजोर पार्छन्।
दलाल वर्गले यसरी राष्ट्रिय समृद्धि रोक्दै सामाजिक असमानता बढाउँछन्।
दलाल पुँजीवादका नकारात्मक प्रभावहरू
१ आर्थिक प्रभाव
उत्पादन गिरावट: दलाल पूँजीवादले राष्ट्रिय उद्योग र कृषि विकासमा ध्यान नदिई आयातमा निर्भर बनाएको छ।
व्यापार घाटा वृद्धि: आयात बढी र निर्यात सीमित हुँदा व्यापार घाटा बढ्दै गएको छ।
वैदेशिक ऋण बढ्नु: व्यापार घाटा र विकासका लागि विदेशी ऋणमा निर्भरता बढेको छ।
रोजगारी अभाव: उत्पादन क्षेत्रमा रोजगारको कमीले वैदेशिक रोजगार र पलायनलाई बढावा दिएको छ।
२ सामाजिक प्रभाव
सामाजिक असमानता बढ्नु: दलाल पूँजीवादले सम्पत्ति र स्रोत सीमित वर्गमा संकुचित गरी गरिब र धनीबीचको दूरी बढाउँछ।
गरिबी फैलिनु: ग्रामीण र शहरी दुबै क्षेत्रमा गरिबी कायम रहन्छ र विकाशका अवसरहरू समानरुपमा नपुग्ने अवस्था सिर्जना हुन्छ।
शिक्षा र स्वास्थ्यमा पहुँचको असमानता: सीमित स्रोत र भ्रष्टाचारका कारण आधारभूत सेवा कमजोर र केवल केही वर्गका लागि उपलब्ध हुन्छ।
सामाजिक अस्थिरता: वर्गीय विभाजन र अन्यायका कारण सामाजिक तनाव र द्वन्द्वको सम्भावना बढ्छ।
जनताको विश्वासमा कमी: भ्रष्टाचार र शोषणका कारण राज्य र राजनीतिक व्यवस्थाप्रति जनताको विश्वास कमजोर हुन्छ।
३ राजनीतिक प्रभाव
भ्रष्टाचारको वृद्धि: दलाल वर्ग र राजनीतिज्ञबीचको मिलेमतोले भ्रष्टाचार फैलिन्छ।
राजनीतिक अस्थिरता: सत्ता संघर्ष र भ्रष्टाचारले स्थिर सरकार बन्न नदिन सक्छ।
जनतामा विश्वासको कमी: सरकार र संस्थाप्रति जनताको भरोसा कमजोर हुन्छ।
विदेशी दबाब र हस्तक्षेप: राष्ट्रिय नीतिहरू विदेशी शक्तिहरूको प्रभावमा निर्धारण हुन्छ।
राजनीतिक प्रक्रियाको विकृति: जनप्रतिनिधि र प्रशासनिक निकाय दलाल स्वार्थमा लागेर जनताका आवश्यकता बिर्सन्छन्।
आर्थिक विश्लेषण
सूचकांक तथ्याङ्क (२०२३) स्रोत
वार्षिक व्यापार घाटा रु. १६ खर्ब भन्दा बढी केन्द्रीय तथ्याङ्क विभाग (CBS)
वैदेशिक ऋण रु. ११ खर्ब भन्दा बढी नेपाल राष्ट्र बैंक (NRB)
वैदेशिक रोजगारमा नेपाली करिब ४० लाख श्रम विभाग
औद्योगिक GDP हिस्सा १३% भन्दा कम आर्थिक सर्वेक्षण, MoF
कृषि आयात रु. ३५० अर्ब भन्दा बढी कृषि मन्त्रालय
रेमिट्यान्स रकम GDP को लगभग ३०% नेपाल राष्ट्र बैंक
व्यापार घाटाले स्पष्ट देखाउँछ कि आयात निर्यात भन्दा धेरै भएकोले अर्थतन्त्र असन्तुलित छ।
वैदेशिक ऋण र रेमिट्यान्सले अर्थतन्त्रलाई विदेशी स्रोतमा बढी निर्भर बनाएको छ।
औद्योगिक हिस्सा कम हुनु उत्पादन प्रणाली कमजोर भएको संकेत हो।
कृषि आयात धेरै हुनुले घरेलु उत्पादन कम भएको देखाउँछ।
वैदेशिक रोजगारमा ठूलो जनसंख्याले रोजगार संकट र उत्पादन अभाव देखाउँछ।
वैज्ञानिक समाजवादको अवधारणा र सिद्धान्त
१ उत्पादन साधनको सामूहिक स्वामित्व
राष्ट्रिय सम्पत्ति, उद्योग, कृषि भूमि र प्रमुख साधनहरू श्रमिक र किसान वर्गको सामूहिक स्वामित्वमा रहन्छ।
२ योजना–आधारित विकास
अर्थतन्त्रलाई वैज्ञानिक योजना अनुसार व्यवस्थित गरी उत्पादन, वितरण र विकास लक्ष्य निर्धारण गरिन्छ।
३ श्रमिक वर्गको नेतृत्व
श्रमिक र किसान वर्गले राजनीतिक र आर्थिक सत्ता सम्हाल्छन्।
४ सामाजिक समानता र न्याय
सम्पत्ति र अवसरहरूको समान वितरण, निःशुल्क शिक्षा, स्वास्थ्य सेवा र सामाजिक सुरक्षा सुनिश्चित गरिन्छ।
५ उत्पादनको उद्देश्य
व्यक्तिगत नाफा भन्दा समाजको आवश्यकता र समृद्धि प्राथमिक हुन्छ।
६: नेपालको स्रोत र वैज्ञानिक समाजवादको व्यवहारिकता
जलविद्युत् स्रोत
नेपालमा करिब ८३,००० मेगावाट जलविद्युत् सम्भावना छ।
राष्ट्रिय स्वामित्वमा रहेर योजनाबद्ध विकासले घरेलु ऊर्जा आपूर्ति र निर्यात सम्भव छ।
कृषि
२१% भूभाग खेतीयोग्य छ।
सहकारी कृषि र आधुनिक प्रविधिको प्रयोगले उत्पादन वृद्धि र आत्मनिर्भरता सम्भव छ।
खानी स्रोत
फलाम, तामा, सुन, लिथियम लगायतका खानी स्रोतहरू प्रशस्त छन्।
राष्ट्रिय नियन्त्रणमा राखेर प्रशोधन र उत्पादन बढाउन सकिन्छ।
पर्यटन
प्राकृतिक र सांस्कृतिक सम्पदा आधारमा पर्यटन विकासले ठूलो आम्दानी ल्याउन सक्छ।
युवा जनसंख्या र श्रम शक्ति
युवा शक्ति उत्पादन र विकासमा लगानी गरियो भने ठूलो आर्थिक फाइदा हुनेछ।
वैज्ञानिक समाजवाद लागू गर्दा यी स्रोतहरूको समुचित उपयोग र योजना अनुसार विकास सम्भव छ, जसले नेपालको आर्थिक स्वावलम्बन र समृद्धि सुनिश्चित गर्नेछ।
शिक्षा, स्वास्थ्य र सामाजिक सुरक्षामा पहुँच विस्तार गर्ने।
लैङ्गिक समानता र सामाजिक न्यायलाई अघि बढाउने।
यो रणनीतिले मात्र दलाल पूँजीवादलाई पराजित गरी वैज्ञानिक समाजवादमा सफल रूपान्तरण सम्भव छ।
चुनौती र समाधान
नेपालमा दलाल पूँजीवादबाट वैज्ञानिक समाजवादतर्फ रूपान्तरण गर्ने क्रममा थुप्रै चुनौतीहरू देखिन्छन्। यी चुनौतीहरू बुझ्न र समाधानका उपायहरू अवलम्बन गर्न आवश्यक छ।
चुनौतीहरू
- विदेशी हस्तक्षेप
नेपालको अर्थतन्त्र र राजनीतिको महत्वपूर्ण पक्षमा विदेशी शक्तिहरूको प्रभाव रहन्छ। विदेशी लगानी र सहायता अधिकांशतया आफ्नो स्वार्थ अनुरूप हुने हुँदा राष्ट्रिय निर्णयमा हस्तक्षेप बढ्छ। यसले स्वदेशी योजना र नीति बनाउँन समस्या आउँछ। - दलाल वर्गको प्रतिरोध
दलाल पूँजीवादमा फसेका साना तर शक्तिशाली वर्गले आफ्नो स्वार्थ बचाउन व्यापक राजनीतिक–आर्थिक गठबन्धन बनाउँछन्। उनीहरू नयाँ परिवर्तनको विरोधमा सक्रिय हुन्छन् र रूपान्तरण प्रयासलाई अवरुद्ध गर्छन्। - आर्थिक संक्रमणकालीन समस्या
वर्तमान उत्पादन र व्यवस्थालाई छोडेर नयाँ योजना र संरचना लागू गर्दा अस्थिरता र आर्थिक मन्दीको खतरा हुन्छ। रोजगारमा अस्थिरता, लगानी अभाव र आर्थिक दबाव आउन सक्छ। - वैचारिक भ्रम र जनचेतनाको कमी
वैज्ञानिक समाजवादको सिद्धान्त र महत्व जनसमुदायमा राम्रोसँग बुझिएको छैन। गलत सूचना र भ्रम फैलिन सक्छ, जसले रूपान्तरण प्रक्रियालाई कमजोर पार्छ। - पूर्वाधार र स्रोतको अभाव
उद्योग, ऊर्जा, यातायात लगायत पूर्वाधार कमजोर छ। दीगो विकासका लागि पर्याप्त लगानी र स्रोत जुटाउन चुनौती छ।
समाधानहरू
- आत्मनिर्भरता र वैकल्पिक सम्बन्ध विकास
विदेशी हस्तक्षेप कम गर्न वैदेशिक नीतिमा सन्तुलन र आत्मनिर्भरता आवश्यक छ। स्वदेशी उत्पादन र स्रोतको उपयोगमा जोड दिनुपर्छ। - जनसंगठन र जनचेतना अभिवृद्धि
दलाल वर्गको प्रतिरोध सामना गर्न जनस्तरमा वैज्ञानिक समाजवाद र रूपान्तरणको महत्त्व बुझाउन जनसंगठन र जागरण अभियान गर्नुपर्छ। - योजनाबद्ध आर्थिक संक्रमण
आर्थिक रूपान्तरण चरणबद्ध र योजनाबद्ध ढंगले गर्नु पर्दछ जसले रोजगार र उत्पादनमा स्थिरता ल्याओस्। संक्रमणकालीन सहायता र संरक्षण नीति लागू गर्नुपर्छ। - शिक्षा र सञ्चारमा सुधार
वैज्ञानिक शिक्षा र सही जानकारी जनसमुदायमा पुर्याउने माध्यम विकास गर्नुपर्छ जसले वैचारिक भ्रम हटाउँछ र रूपान्तरणलाई मजबुत बनाउँछ। - पूर्वाधार विकास र लगानी प्रवर्द्धन
राष्ट्रियकरण र दीगो लगानी मार्फत ऊर्जा, यातायात, सञ्चार र उद्योग क्षेत्र सुधार गर्नुपर्छ। यसका लागि जनताको सहभागिता र सरकारी प्रतिबद्धता जरूरी छ।
यी चुनौती र समाधानलाई सँगसँगै सम्बोधन गरी मात्र दलाल पूँजीवादबाट मुक्त भएर वैज्ञानिक समाजवादको सफल रूपान्तरण सम्भव छ। नेपालको दिगो विकास र सामाजिक न्यायको लागि यो अपरिहार्य छ।
नेपालको वर्तमान आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक अवस्था दलाल पुँजीवादले निम्त्याएको गहिरो संकटबाट मुक्त हुनु आवश्यक छ। दलाल पुँजीवाद, जसले सानो दलाल वर्ग र विदेशी पूँजीको मिलेमतोमा राष्ट्रिय उत्पादन प्रणाली र विकासलाई कमजोर पारेको छ, हाम्रो देशको विकासलाई लामो समयदेखि रोकिरहेको मुख्य कारण हो। यो प्रणालीमा राष्ट्रिय सम्पत्ति र स्रोतहरू ठेकेदार, दलाल र राजनीतिक अभिजात वर्गले आफ्नो निजी स्वार्थका लागि प्रयोग गर्छन्, जसले समग्र जनताको हित र राष्ट्रिय स्वाधीनता कमजोर बनाएको छ।
नेपालमा दलाल पुँजीवादको स्वरूप स्पष्ट छ—आयातमुखी अर्थतन्त्र, उत्पादनको कमी, व्यापार घाटा, बेरोजगारी, असमानता र राजनीतिक भ्रष्टाचार। यी सबै समस्याले नेपालको आर्थिक स्थिरता र सामाजिक सद्भावमा ठूलो संकट ल्याएको छ। वैदेशिक सहायता र ऋणमा निरन्तर निर्भर रहँदा देशको स्वाधीनता माथि प्रश्न उठ्न थालेको छ।
यसलाई परिवर्तन गर्न र दीगो विकासतर्फ लैजान वैज्ञानिक समाजवाद मात्र सक्षम र व्यवहारिक विकल्प हो। वैज्ञानिक समाजवादले राष्ट्रिय उत्पादन, सामाजिक समानता र न्याय सुनिश्चित गर्दै स्वाधीनता र आत्मनिर्भरता सुनिश्चित गर्ने सिद्धान्त प्रस्तुत गर्छ।
दलाल पुँजीवादको आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक प्रभाव
दलाल पूँजीवादले नेपालको उत्पादन क्षेत्रलाई कमजोर पारेको छ। कृषि र उद्योगमा लगानी नहुँदा उत्पादन कम भएको छ र त्यसको भरमा आयात बढेको छ। यसले व्यापार घाटा निरन्तर बढाएको छ र विदेशी ऋणको भार थपेको छ। उत्पादन र रोजगारीको कमीले वैदेशिक रोजगारी बढेको छ, जसले समाजमा जनशक्ति क्षय र पारिवारिक विछोडको समस्या निम्त्याएको छ।
सामाजिक रुपमा दलाल पुँजीवादले असमानता र गरिबी बढाएको छ। सिमित वर्गले सम्पत्ति र अवसर कब्जा गरेपछि सामाजिक न्याय र समानताको अवधारणा कमजोर भयो। शिक्षा, स्वास्थ्य र सामाजिक सुरक्षामा पहुँच सीमित हुँदा आधारभूत सेवामा असमानता देखिएको छ। राजनीतिक रुपमा, दलाल वर्ग र सरकारबीच भ्रष्टाचार र गठबन्धनले प्रशासनिक कमजोरी र जनतामा सरकारप्रतिको अविश्वास बढाएको छ
वैज्ञानिक समाजवादको आवश्यकता र महत्व
वैज्ञानिक समाजवादले उत्पादनका साधनहरू श्रमिक, किसान र जनताका हातमा ल्याएर राष्ट्रिय सम्पत्ति र स्रोतको न्यायपूर्ण वितरण गर्छ। यसले उत्पादन वृद्धि, रोजगारी सिर्जना र सामाजिक समानता ल्याउँछ। राष्ट्रिय नीति स्वतन्त्र र समावेशी हुन्छ।
नेपालको समृद्ध प्राकृतिक स्रोत र जनशक्तिलाई वैज्ञानिक समाजवादले योजना अनुसार सदुपयोग गर्न सक्छ। जलविद्युत्, खानी, कृषि र पर्यटन क्षेत्रहरूलाई राष्ट्रिय स्वामित्वमा लिएर विकास गरे आर्थिक स्वावलम्बन सम्भव छ। सहकारी कृषि र उत्पादनले ग्रामीण अर्थतन्त्र बलियो हुन्छ।
रूपान्तरणका चुनौती र समाधान
रूपान्तरण प्रक्रियामा विदेशी दबाब, दलाल वर्गको विरोध, आर्थिक अस्थिरता, वैचारिक भ्रम र पूर्वाधारको अभाव चुनौती हुन्। यी चुनौतीलाई पार गर्न वैकल्पिक वैदेशिक नीति, जनसंगठन, योजनाबद्ध संक्रमण, वैज्ञानिक शिक्षा र पूर्वाधार विकास अपरिहार्य छन्। जनचेतना अभिवृद्धि गरी सुसंगठित संघर्षका माध्यमबाट मात्र दलाल पूँजीवादको अन्त्य र वैज्ञानिक समाजवादको स्थापना सम्भव छ।
निष्कर्ष
नेपालको दीर्घकालीन समृद्धि र राष्ट्रिय स्वतन्त्रताको सुनिश्चितताका लागि दलाल पूँजीवादबाट मुक्त भएर वैज्ञानिक समाजवाद अपनाउनु अपरिहार्य छ। यसले मात्र उत्पादनमुखी, समानतामूलक र स्वाधीन समाज निर्माण गर्न सकिन्छ। यसका लागि राजनीतिक इच्छाशक्ति, जनसहभागिता र संघर्ष आवश्यक छ।
हामीले वैज्ञानिक समाजवादको बाटो रोजेर मात्र दलाल पूँजीवादको अभिशापबाट मुक्त भई समृद्ध नेपाल निर्माण गर्न सक्छौं। यो देश र जनताको सामूहिक जिम्मेवारी हो।
